Poradnik - ngo.pl

Szczegółowe zasady odpowiedzialności zależą od przynależności przepisu do określonej gałęzi prawa. W polskim systemie prawnym wyróżnić możemy trzy podstawowe rodzaje odpowiedzialności: cywilną, administracyjną oraz karną. Ponadto możemy mówić o odpowiedzialności pracowniczej, dyscyplinarnej czy statutowej, niemniej jednak są one, co do zasady, odmianami wskazanych powyżej. W zależności od rodzaju odpowiedzialności zróżnicowana będzie związana z nimi sankcja. W przypadku cywilnej i administracyjnej najczęściej będzie to konieczność zapłaty określonej sumy pieniędzy w ramach odszkodowania (odpowiedzialność odszkodowawcza) w pierwszym wypadku lub administracyjnej kary pieniężnej w drugim z nich. Odpowiedzialność karna może skutkować karą pozbawienia wolności. W odróżnieniu od sankcji finansowych, które co do zasady mogą być nałożone na organizację i opłacane z jej majątku to wyrok karny zasadniczo dotyczy konkretnego człowieka.

Trzeba pamiętać, że jedno zdarzenie może powodować powstanie kilka rodzajów odpowiedzialności. Na przykład spowodowanie wypadku samochodowego może wiązać się z odpowiedzialnością karną z art. 177§1 Kodeksu karnego (Kto, naruszając, chociażby nieumyślnie, zasady bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, powoduje nieumyślnie wypadek, w którym inna osoba odniosła obrażenia ciała) i cywilną polegającą na obowiązku wypłacenia odszkodowań ofiarom wypadku i właścicielom zniszczonych samochodów.

Omawianie poszczególnych przypadków odpowiedzialności rozpoczniemy od wskazania zasad ogólnych rządzących poszczególnymi ich rodzajami.

Pierwszym z omawianych rodzajów odpowiedzialności jest odpowiedzialność cywilna. Dotyczy ona sfery regulowanej prawem cywilnym, a więc stosunków prawnych między osobami fizycznymi, osobami prawnymi (na przykład stowarzyszeniami rejestrowanymi, fundacjami, Kołami Gospodyń Wiejskich czy spółdzielniami) oraz jednostkami organizacyjnymi niebędącymi osobami prawnymi, którym ustawa przyznała zdolność prawną (na przykład radami rodziców, komitetami budowy pomników czy stowarzyszeniami zwykłymi).

Kiedy „powstaje” odpowiedzialność

Do powstania odpowiedzialności cywilnej konieczne jest łączne spełnienie trzech przesłanek.

Pierwszą z nich jest zaistnienie zdarzenia, z którymi przepisy łączą powstanie odpowiedzialności. Może nim być działanie podmiotu – na przykład wybicie szyby w oknie – bądź zaniechanie, na przykład brak zapłaty za wykonaną usługę. Drugą przesłanką jest szkoda. Definiuje się ją jako wszelki uszczerbek na dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swej woli (Olejniczak, Radwański 2014, s. 93). Szkoda może mieć miejsce w sferze majątkowej i niemajątkowej. W pierwszym przypadku może przyjąć postać straty, czyli zmniejszenia się istniejącego majątku, na przykład zalanie biura organizacji i zniszczenie sprzętu się w nim znajdującego lub utraconych korzyści, czyli braku wzrostu majątku, który nastąpiłby gdyby nie zaistniało zdarzenie. Na przykład w przypadku zalania sprzętu - brak możliwości świadczenia odpłatnych usług na rzecz podopiecznych.Szkoda w sferze niemajątkowej, nazywana krzywdą, dotyczy uszczerbku w sferach, które nie dotyczą majątku poszkodowanego. Najczęściej dotyczą sfery fizycznej lub psychicznej oraz naruszenia dóbr i interesów uprawnionego na przykład dóbr osobistych czy osobistych praw autorskich. Wyrównanie krzywdy nazywane jest zadośćuczynieniem i jest to szczególna postać odszkodowania.

Ostatnią (trzecią) przesłanką niezbędną do zaistnienia odpowiedzialności jest związek przyczynowy to znaczy relacja między zdarzeniem a szkodą. Zgodnie z regulacją art. 361 par. 1 Kodeksu cywilnego odpowiedzialność ponosi się tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Za takie uznaje się statystycznie prawdopodobieństwo zaistnienia określonego zdarzenia. Na przykład pozwalając dzieciom na zabawę ostrymi narzędziami trzeba liczyć się z tym, że uszkodzą sobie ciało.

Wina i ryzyko

Do przypisania odpowiedzialności odszkodowawczej, a więc związanej z zapłatą określonej sumy pieniężnej tytułem odszkodowania, niezbędne jest stwierdzenie, którą zasadę odpowiedzialności w danym przypadku należy zastosować. W polskim prawie wyróżniamy trzy podstawowe zasady odpowiedzialności: winy, ryzyka i słuszności -  z których praktyczne zastosowanie mają dwie pierwsze.

Odpowiedzialność na zasadzie winy odnosi się do psychicznej relacji sprawcy do czynu. Jest ona podstawową zasadą odpowiedzialności. Ocena, czy danemu podmiotowi można przypisać w określonym przypadku winę powinna być poprzedzona sprawdzeniem, czy dany czyn ma charakter bezprawny - czy jest on niezgodny z przepisami prawa albo zasadami współżycia społecznego. W większości przypadków, dla przypisania odpowiedzialności nie ma znaczenia, czy danemu podmiotowi można przypisać winę umyślną (podmiot chce wyrządzić komuś szkodę), czy też jedynie nieumyślną (podmiot nie zachowuje wymaganej ostrożności w danych okolicznościach). Jeśli w przypadku w którym odpowiedzialność jest oparta na zasadzie winy, a żadnemu podmiotowi nie można jej przypisać, żaden podmiot nie będzie miał obowiązku zapłacenia odszkodowania. Na przykład silny wiatr złamał drzewo, które spadając na ziemię uszkodziło samochód należący do organizacji. W tym przypadku ewentulana odpowiedzialność może jednak powstać na podstawie umowy ubezpieczenia pojazdu.

Drugą zasadą ponoszenia odpowiedzialność jest zasada ryzyka, która znajduje zastosowanie przede wszystkim do podmiotów wykorzystujących do realizacji swoich interesów określone urządzenia lub inne osoby. Wówczas w przypadku powstania szkody, podmiot taki odpowiada za nią, chociażby nie ponosił winy za jej powstanie, a jego działanie nie było bezprawne. Odpowiedzialność ta powstaje tylko w wypadkach wskazanych w przepisach. Do tej kategorii należą m.in.:

1. odpowiedzialność za zwierzęta, którą ponosi ten kto dane zwierzę chowa lub też osoba, która wykorzystuje je do własnych celów (art. 431 k.c.). Na przykład koń przeznaczony do hipoterapii, którego właścicielem jest stowarzyszenie, kopnął rodzica;
2. odpowiedzialność za szkody spowodowane wyrzuceniem, wylaniem lub też upadkiem jakiejkolwiek rzeczy z pomieszczenia. W takim wypadku odpowiedzialność ponosi osoba, która faktycznie zajmuje i włada danym pomieszczeniem (art.433 k.c.);
3. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną z użyciem sił przyrody. Dotyczy ona podmiotów, które prowadzą przedsiębiorstwa czy też różnego rodzaju zakłady, które wprowadzane są w ruch za pomocą sił przyrody. Z perspektywy organizacji pozarządowej najczęstsze zastosowanie będą miały regulacje dotyczące odpowiedzialności posiadaczy środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody na przykład samochodu, autobusu czy motocykla - nie będzie dotyczyło rowerów czy hulajnóg (art. 435-436 k.c.).

Odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa

Kolejną kwestią od której zależą zasady odpowiedzialności jest jej rodzaj. Wyróżniamy  odpowiedzialność kontraktową oraz deliktową. Pierwsza dotyczy niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Druga z nich, nazywana również odpowiedzialnością z tytułu czynu niedozwolonego, przewiduje odpowiedzialność za różne sytuacje, w których powstała szkoda, a nie jest ona wynikiem niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Na przykład zniszczenie sprzętu do rehabilitacji przez spadający sufit lub naruszenie czci jakiejś osoby poprzez publikowanie nieprawdziwych oskarżeń.

Osobnym rodzajem odpowiedzialności cywilnej jest odpowiedzialność za produkt /niebezpieczny (art. 449¹ k.c.). Dotyczy ona producentów, wytwórców materiału, importerów i osób, które w zakresie swojej działalności zbyły produkt niebezpieczny jeżeli nie zapewnia on bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać, uwzględniając normalne użycie produktu. Dotyczy to na przykład szkód wyrządzanych przez produkty wytwarzane w ramach działalności gospodarczej organizacji.

Należy pamiętać, że prawo cywilne nie przewiduje sankcji rozumianych jako dolegliwość dla podmiotu, który narusza prawo. Odszkodowanie ma przede wszystkim funkcje kompensacyjną - to znaczy ma wyrównywać doznaną szkodę, a więc doprowadzić do sytuacji, która miałaby miejsce gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło.

Kolejnym rodzajem odpowiedzialności jest odpowiedzialność administracyjna. Jej źródłem są przepisy prawa administracyjnego to znaczy takie, które regulują relacje pomiędzy organami władzy publicznej i innymi podmiotami prawa. Nie ma możliwości jednoznacznego wskazania katalogu przepisów zawierających sankcje za naruszenie prawa administracyjnego. Tytułem przykładu można wskazać prawo podatkowe oraz przepisy regulujące ochronę środowiska, pomoc społeczną, czy ubezpieczenia społeczne.

Brak jest również konkretnego katalogu sankcji, które mogą nas spotkać za naruszenie prawa administracyjnego. Mogą one przybrać formy pieniężne lub niepieniężne. Do pierwszych można zaliczyć: administracyjną karę pieniężną, opłatę dodatkową, opłatę sankcyjną, opłatę podwyższoną. Do drugiej kategorii należy na przykład obowiązek określonego zachowania (na przykład takiego jak nakaz rozbiórki budynku lub wstrzymaniu użytkowania zakładu).

Odpowiedzialność administracyjna ma przede wszystkim charakter represyjny. Jej celem jest doprowadzenie do wykonania obowiązku administracyjnoprawnego. Jednocześnie odpowiedzialność ma charakter obiektywny, czyli nie zależy od tego czy można przypisać winę umyślną lub nieumyślną sprawcy  chyba że przepis wprost wskazuje winę podmiotu jako przesłankę wymierzenia sankcji (wyr. WSA w Warszawie z 14.1.2010 r., IV SA/Wa 1916/09). Zatem decydujący charakter ma naruszenie przepisu. Na przykład wycięcie drzewa rosnącego na nieruchomości wymaga zezwolenia właściwego organu (najczęściej wójta, burmistrza lub prezydenta miasta). Jego brak powoduje nałożenie kary niezależnie od tego dlaczego usunięto drzewo, na przykład z powodu choroby lub złamania po wichurze.

Jednocześnie nowelizacja Kodeksu postępowania administracyjnego (Ustawa z 9.4.2017 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania administracyjnego oraz niektórych innych ustaw Dz.U. z 2017 r. poz. 935), która weszła w życie 1 czerwca.6. 2017 r. wprowadziła do polskiego prawa ogólne zasady wymierzania kar administracyjnych. Artykuł 189d KPA wskazuje siedem przesłanek wymiaru kary, z czego jedna ma zastosowanie wyłącznie do osób fizycznych, natomiast art. 189f przesłanki odstąpienia od nałożenia administracyjnej kary pieniężnej, do których zalicza się poprzednie ukaranie za ten sam czyn lub stwierdzenie, że waga naruszenia prawa jest znikoma, a strona zaprzestała naruszania prawa. Organ może również odstąpić od nałożenia administracyjnej kary pieniężnej i poprzestać na pouczeniu, jeżeli strona przedstawiła dowody potwierdzające usunięcie naruszenia prawa.

Prawo karne reguluje możliwe sankcje w przypadku popełnienia przestępstwa lub wykroczenia. Przestępstwo to czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, którego społeczna szkodliwość jest większa niż znikoma, a sprawcy można przypisać winę w czasie popełniania czynu. Wykroczenie natomiast odnosi się do mniejszej wagi przewinień nazywanych czynami społecznie szkodliwymi.

Przepisy karne znajdują się w wielu aktach prawnych, należy jednak pamiętać, że muszą mieć one rangę ustawy. Przepisy takie zazwyczaj znajdują się na końcu aktu prawnego w osobnym rozdziale. Poza tym zasadniczą część norm prawa karnego można znaleźć w Kodeksie karnym (w przypadku przestępstw) i Kodeksie wykroczeń (w przypadku wykroczeń).

Sankcje przewidziane za popełnienie przestępstwa lub wykroczenia zawarte zostały w katalogu zamkniętym. W pierwszym przypadku należą do nich kara: grzywny, ograniczenia wolności, pozbawienia wolności, 25 lat pozbawienia wolności oraz kara dożywotniego pozbawienia wolności. W przypadku wykroczeń sankcjami są: areszt, ograniczenie wolności, nagana i grzywna (która w podstawowym wymiarze wynosi 5000 złotych, ale jej wysokość może być modyfikowana w wielu przepisach szczegółowych).

Odpowiedzialność karna ma zawsze charakter indywidualny to znaczy dotyczy konkretnej osoby fizycznej. Przepisy przewidują jednak odpowiedzialność podmiotów zbiorowych, która są definiowane jako osoby prawne i jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, którym odrębne przepisy przyznają zdolność prawną, z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i ich związków. Postępowanie karne wobec takich podmiotów może być prowadzone dopiero w następstwie skazania konkretnej osoby fizycznej na przykład członka zarządu lub pracownika. Sankcje mają głównie charakter finansowy. Należy jednak pamiętać, że odpowiedzialność podmiotów zbiorowych jest w Polsce bardzo rzadko stosowana i w praktyce trudna do wyegzekwowania.