Poradnik - ngo.pl

Zacznijmy od przypomnienia podstawowych pojęć z zakresu prawa autorskiego, a następnie sprawdźmy, jakie problem z zakresu prawa autorskiego mogą pojawić się w projektach prowadzonych przez organizacje pozarządowe.

Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 ustawy o prawie autorskim).

Aby wytwór umysłu człowieka można było uznać za utwór łącznie musi on mieć trzy cechy:

1. Musi to być rezultat pracy człowieka (twórcy).
2. Musi to być przejaw działalności twórczej (utwór musi być oryginalny, wyróżniać się).
3. Musi mieć indywidualny charakter (czyli trzeba sobie postawić pytanie, czy takie dzieło już powstało, czy byłoby możliwe, że stworzy je inna osoba).

Co jest utworem? Ustawa o prawie autorskim, poza podaną wyżej ogólną definicją  mówi też o tym, co może być utworem „w szczególności” – i tak, przedmiotem prawa autorskiego są m.in.  utwory:

1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2. plastyczne;
3. fotograficzne;
4. wzornictwa przemysłowego;
5. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
6. muzyczne i słowno-muzyczne;
7. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
8. audiowizualne (w tym filmowe).

Kim jest twórca? Twórcą jest ta osoba, która stworzyła utwór. Twórca nie musi być dorosły – utwór może stworzyć także dziecko, co powoduje, że musimy wykazać dużą czujność i nie lekceważyć młodych uczestników projektów tylko dlatego, że nie są dorośli.

Zależy, jakiego rodzaju projekt realizujesz.

Nie są utworami:

• odkrycia (odkrycia naukowe, czyli np. twierdzenia i odkrycia fizyczne lub chemiczne);
• idee (np. uhonorowany w 2006 r. Nagrodą Nobla pomysł banku udzielającego mikropożyczek w najbiedniejszych krajach świata na szczególnych zasadach, bazujących na poczuciu odpowiedzialności wobec wspólnoty, poczuciu odpowiedzialności kobiet, upowszechnianiu edukacji);
• procedury (technologiczne, biurowe, z zakresu administracji państwowej);
• metody i zasady działania (tu najczęściej chodzić może o wynalazki oraz tzw. know-how);
• koncepcje matematyczne.

Prawo autorskie nie chroni również POMYSŁU, chociaż tu można czasem osiągnąć ochronę prawną. Jeśli bowiem nie są chronione np. koleje losu, same „przygody” danej osoby, to poprzez napisanie scenariusza lub utworu literackiego osiągniemy ochronę prawnoautorską – ale tylko w zakresie warstwy literackiej.

Nie da się jednak w ten sposób zapewnić sobie ochrony np. pomysłu na osiągnięcie jakiegoś celu społecznego, na eksperyment naukowy czy projekt. Jeśli wymyślisz na przykład, że przesłanie dotyczące ograniczania spożycia alkoholu wśród młodzieży powinien nieść młody raper poprzez stworzenie kilku utworów muzycznych zniechęcających do picia, to tego pomysłu czy idei nie da się zastrzec na gruncie prawa autorskiego.

Ochronie podlegać będzie tylko literacki opis projektu – ale tylko wtedy, kiedy sama warstwa literacka spełnia definicję utworu, czyli nosi znamiona indywidualizmu.

Jak zatem można chronić swój projekt?

• kodeks cywilny mówi, że chronione jest dobro osobiste określone jako „twórczość naukowa”. Na tak ogólnej kanwie możesz domagać się ochrony, jeśli ktoś ukradnie Twój pomysł związany z realizacją projektu;
• w przypadku przedsiębiorców kradzież cudzego pomysłu czy  know-how stanowić będzie czyn nieuczciwej konkurencji.

Prawo autorskie nie wprowadza zasady, że prawa do utworu ma ten, kto finansuje jego wykonanie. Przeciwnie, naczelną zasadą jest, że twórcą jest ten, kto stworzył utwór. Tylko w nielicznych wypadkach kwestia pieniędzy ma znaczenie (producentem fonogramu jest ten, kto sfinansował nagranie, wydawcą jest ten, kto sfinansował przygotowanie i druk książki). Nie ma zatem co do zasady znaczenia, że Twój projekt jest np. dofinansowany przez samorząd lokalny albo środki pochodzą z Unii Europejskiej.

KONIECZNIE musisz zawrzeć umowę z twórcą, która umożliwi korzystanie z utworu. Może to być nabycie praw autorskich lub licencja (wyłączna lub niewyłączna). Nabycie praw i licencja wyłączna wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności.

PAMIĘTAJ – osoby objęte projektem mogą być twórcami i dostarczać utwory w ramach np. warsztatów, spektaklu, imprezy. Jeśli zgodnie z zasadami projektu będziesz korzystać  z tych utworów (w trakcie projektu lub po zakończeniu), to musisz podpisać umowę, która to umożliwia.

Tak, jak w przypadku twórców dorosłych, tak i tu musisz mieć zawarte umowy – nabycia praw autorskich lub licencyjną. Podpisują je rodzice lub prawni opiekunowie dziecka. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym w zasadzie wystarcza podpis jednego rodzica. Jeśli zauważyłaś, że między rodzicami istnieje spór co do zawarcia umowy, poproś o złożenie podpisu przez oboje rodziców. Jeśli jeden rodzic odmówi, to skonsultuj się z prawnikiem, gdyż wówczas podpis drugiego rodzica może okazać się niewystarczający.

Zarówno w zakresie praw autorskich (patrz wyżej) jak i wizerunku (patrz niżej) osoba niepełnosprawna, jeśli nie jest ubezwłasnowolniona, może sama decydować o współpracy z Tobą i podpisywać stosowne umowy. 

Zwykle jednak rodzice lub opiekunowie osoby niepełnosprawnej intelektualnie przeprowadzają sądownie procedurę tzw. ubezwłasnowolnienia, co pozwala chronić takie osoby przed nieuczciwymi kontrahentami i wykorzystaniem, oszustwem. Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo nie może zawierać umów w zakresie praw autorskich ani wizerunku – czyni to za nią jej opiekun lub kurator. Osoba taka powinna pokazać orzeczenie sądu, ustanawiające ją opiekunem lub kuratorem.

PAMIĘTAJ! Osoby niepełnosprawne intelektualnie lub ubezwłasnowolnione to też twórcy! Tworzą utwory, a zatem dla korzystania z utworów musisz zawrzeć stosowną umowę. Różna jest tylko procedura, bo zawierasz ją z opiekunem lub kuratorem takiej osoby.

Musisz posiadać stosowne zgody na korzystanie z wizerunku – dodatkowo rozszerzone o kwestię danych osobowych (zgodnie z RODO wizerunek jest także daną osobową). Przygotuj oświadczenie dla „właścicieli” wizerunków, w którym opiszesz, jaki będzie zakres korzystania z wizerunku (w jakim celu, w jakim czasie, gdzie będzie on prezentowany) – właściciel powinien własnoręcznym podpisem wyrazić zgodę na takie upublicznienie swojego wizerunku.

W przypadku dzieci – zgodę wyraża rodzic lub opiekun ustawowy (jeśli widzisz, że rodzice mają różne opinie w tej sprawie, poproś oboje rodziców o zgodę. Jeśli jeden rodzic odmówi, skonsultuj się z prawnikiem - tak samo jak zalecamy wyżej, przy podpisywaniu umów autorskich).

Przepisy mówią wprawdzie, że nie jest potrzebna zgoda danej osoby, jeśli jej wizerunek stanowi jedynie szczegół całości (np. fotografujemy z dużej odległości  publiczność imprezy, wszystkich uczestników zawodów sportowych, manifestację, cały rocznik studentów na wykładzie itd.). Jednak przepisy te pochodzą z 1994 roku, a obecne aparaty pozwalają na zdjęcia o takiej rozdzielczości, że w zasadzie każdą osobę można na fotografii rozpoznać. Dlatego tego wyjątku używaj bardzo oględnie i z namysłem – jeśli da się rozpoznać daną osobę na zdjęciu, to po prostu lepiej uzyskać jej zgodę.

Przy wykorzystaniu cudzych materiałów co do zasady fakt, że chodzi o niekomercyjny projekt niczego nie załatwia. Także fakt, że utwory są łatwe do skopiowania, bo np. zamieszczone są na stronach internetowych, nie powoduje, że stanowią bezpłatne dobro wspólne, z którego możesz dowolnie korzystać.

Prawo do nieodpłatnego korzystania z utworów w celu prowadzenia działalności naukowej mają tylko instytucje oświatowe oraz szkoły wyższe. Jeśli zatem w ramach projektu prowadzisz kursy lub warsztaty, to nie możesz po prostu użyć utworów znalezionych w Internecie, albo fragmentów posiadanych książek czy nagrań filmów.

Prawo mówi także, że wolno w celach dydaktycznych i naukowych zamieszczać rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów w podręcznikach, wypisach i antologiach. W takim wypadku twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia - czyli musisz zawrzeć stosowną umowę i ustalić kwotę wynagrodzenia. Co więcej, aby skorzystać z tego przepisu, musisz wydawać „podręcznik, wypisy lub antologię” – a nie np. broszurę czy pisemne materiały szkoleniowe. Podręczniki, wypisy i antologie to książki, posiadające stosowny numer ISBN, tymczasem materiały szkoleniowe czy broszurki dla uczestników nie są formalnie wydawnictwami książkowymi.

Przysługuje nam tak zwane „prawo cytatu” - wolno przytaczać w utworach stanowiących samoistną całość urywki rozpowszechnionych utworów oraz rozpowszechnione utwory plastyczne, utwory fotograficzne lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym celami cytatu, takimi jak wyjaśnianie, polemika, analiza krytyczna lub naukowa, nauczanie lub prawami gatunku twórczości. 

Oznacza to, że "drobny utwór” albo fragment utworu możesz wpleść w swój wykład, warsztaty, materiały szkoleniowe. Pamiętaj jednak, że prawo autorskie nastawione jest na ochronę twórcy, a nie korzystających. Sądy zawsze będą w takim wypadku orzekać na korzyść twórcy, a nie Twoją. Przepis ten jest nadto dość skomplikowany i budzi wiele pytań (np. o definicję „drobnego utworu”, dlaczego jest on gorzej chroniony, niż utwory „nie-drobne”). Na pewno możesz w swoją wypowiedź wpleść kilka cytatów literackich, ale duże wątpliwości budziłoby użycie cudzej fotografii jako ilustracji jakiegoś problemu lub element graficzny. Unikaj też korzystania z grafiki, rysunków, obrazów cudzego autorstwa – niestety, ryzyko uznania, że nadużyłeś „prawa cytatu” jest spore i może czekać Cię oskarżenie o plagiat.

Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.

Dobrym sposobem uniknięcia zarzutu plagiatu jest – w przypadku zdalnie prowadzonych zajęć, warsztatów, spotkań, albo w razie przekazywania materiałów tylko w formie zdigitalizowanej – zamieszczenie LINKU do danego utworu. W takim wypadku utwór nie jest przez Ciebie włączony do Twojego materiału, a odsyłasz audytorium do pierwotnego, źródłowego materiału. Zatem zamiast np. puszczać film z  serwisu YouTube przekaż słuchaczom link, aby samodzielnie go aktywowali.

Wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać przy pomocy urządzeń lub nośników znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez szkolnych oraz akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowej i artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują wynagrodzenia. 

Wolno korzystać z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowej. 

Przepisów powyższych nie stosuje się do korzystania z utworów podczas imprez reklamowych, promocyjnych i wyborczych. 

Jeśli zatem organizowany przez Ciebie event nie mieści się w powyższych kategoriach – musisz uzyskać zgodę twórców np. na wstawienie sztuki, odtworzenie filmu, wykonanie piosenki lub odtworzenie muzyki. W przypadku utworów muzycznych zwróć się do właściwego miejscowo oddziału ZAIKS – wynagrodzenie za odtworzenie muzyki zostanie obliczone wg specjalnych tabel.

Nie lekceważ tego obowiązku – nie wolno korzystać z cudzej muzyki, filmów, sztuk dramatycznych bez umowy i nieodpłatnie!

Wolno korzystać z już rozpowszechnionych utworów dla dobra osób niepełnosprawnych, jeżeli to korzystanie odnosi się bezpośrednio do ich upośledzenia, nie ma zarobkowego charakteru i jest podejmowane w rozmiarze wynikającym z natury upośledzenia. 

Prawo autorskie wprowadziło w 2018 roku bardzo szczegółowe przepisy na ten temat, precyzujące zasady takiego wykorzystywania. Twoje działania mogą mieć na celu wyłącznie zapewnienie beneficjentowi równie skutecznego i wygodnego dostępu do utworu jak ten, z którego korzystają osoby bez dysfunkcji.