Poradnik - ngo.pl

PYTANIE CZYTELNIKA NGO.PL: Niedawno zarejestrowałem fundację, której celem jest działalność kulturalna. Jestem prezesem, zarząd jest jednoosobowy, nie ma innych władz. Mam dużo zapału, staram się o dofinansowanie, chciałbym zatrudnić osoby do pracy, ale również i ja chciałbym pracować w fundacji na podstawie umowy o pracę. Czy w takim przypadku mogę zawrzeć umowę o pracę w fundacji, w której z jednej strony będę reprezentował fundację jako jej prezes, a z drugiej strony będę pracownikiem?

DORADCZYNI SERWISU PORADNIK NGO.PL ODPOWIADA: W Ustawie o fundacjach wskazuje się, że jedynym wymaganym organem władzy w fundacji jest zarząd. Inne organy mogą być, ale nie muszą, gdyż to zależy od postanowień statutu fundacji. Obowiązek dodatkowego organu władzy – tj. organu kontroli (zwykle nazywanego radą fundacji) – powstaje, jeśli fundacja chce mieć status organizacji pożytku publicznego. Nie dotyczy więc wszystkich fundacji.

Można się zatem spotkać z „jednoosobowymi” fundacjami, gdyż pod względem prawnym taka sytuacja jest możliwa. Jednak w takiej sytuacji prawnej mogą pojawić się problemy, chociażby wtedy gdy członek zarządu chciałby związać swoje życie zawodowe z prowadzeniem takiej fundacji i świadczyć na jej rzecz odpłatną pracę.

Ogólne zasady zatrudniania w fundacjach

Członkowie zarządu fundacji mogą pełnić swoje funkcje i pracować na rzecz fundacji nieodpłatnie. Jednak możliwe są również inne scenariusze – członkowie zarządu mogą pobierać wynagrodzenie z tytułu pełnionej funkcji w zarządzie, ale mogą też funkcje w zarządzie pełnić nieodpłatnie, natomiast mogą być zatrudnieni przy działaniach merytorycznych fundacji, np. do realizacji projektów.

Warto tu przypomnieć, że najbardziej przejrzystym rozwiązaniem jest, gdy kwestia zatrudnienia i odpłatnego pełnienia funkcji w zarządzie uregulowana zostanie w statucie. Jak wygląda kwestia zatrudnienia w fundacji z jednoosobowym zarządem?

Cechy stosunku pracy

Kodeks pracy definiuje cechy stosunku pracy wskazując, że pracownik świadczy określoną pracę na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem, w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę, w zamian za co pracodawca wypłaca pracownikowi wynagrodzenie.

Z tej zasady wynika, że umowa o pracę zawierana jest przez dwie strony – pracodawcę i pracownika. Ponadto cechą umowy o pracę jest podporządkowanie – pracownik pracuje na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem.

Czy prezes fundacji może zawrzeć umowę sam ze sobą?

Z orzecznictwa sądowego wynika, że zawarcie umowy, w której ta sama osoba byłaby pracodawcą i pracownikiem jest nieważne. Sąd argumentuje, że w takiej sytuacji brak jest takiej cechy umowy o pracę jak podporządkowanie. Nie można być podporządkowanym „samemu sobie”.

Pozostaje jeszcze wątpliwość ogólna – dotycząca nie tylko umowy o pracę i sytuacji podporządkowania, ale w ogóle możliwości zawierania umów, w której ta sama osoba występuje w podwójnej roli – z jednej strony jako przedstawiciel osoby prawnej (w tym przypadku fundacji), a jednocześnie jest też drugą stroną umowy. Dochodzi wtedy do zawarcia umowy „z samym sobą”.

Zgodnie z ogólną regułą, zarząd jest uprawniony do reprezentowania organizacji, czyli również do podpisywania umów w jej imieniu. Jednak nawet w wieloosobowych zarządach mogą powstać kłopotliwe sytuacje, gdy organizacja ma zawrzeć umowę z członkiem zarządu.

W prawie o stowarzyszeniach od maja 2016 r. jest szczegółowe uregulowanie, mówiące, że w imieniu stowarzyszenia umowę z członkiem zarządu może podpisać osoba wskazana przez walne zebranie stowarzyszenia albo członek komisji rewizyjnej (wskazany przez komisję). Nie ma takich regulacji w ustawie o fundacjach. Czy to oznacza dowolność w fundacjach?

Nie do końca, bowiem orzecznictwo sądowe wskazuje, że przepis kodeksu cywilnego zakazujący zawierania umów, w których pełnomocnik jest jednocześnie drugą stroną umowy, dotyczy również członków zarządu fundacji. Sąd uznał, że członek zarządu, to swoisty pełnomocnik fundacji – czyli osoba reprezentująca fundację - i nie może zawierać umowy „sam ze sobą”.

Rozwiązaniem nie jest też udzielenie pełnomocnictwa przez jedynego członka zarządu do zawarcia umowy innej osobie, nawet adwokatowi czy radcy prawnemu. Pełnomocnik działa w imieniu osoby, która udzieliła pełnomocnictwa (mocodawcy), czyli członka zarządu, wobec tego nie można uznać, że jest to inna strona umowy, nadal jest nim członek zarządu.

Odpowiadając na pytanie NGO

Z powyższej argumentacji wynika, że prezes zarządu nie powinien zawierać sam ze sobą umowy o pracę ani żadnej innej umowy. Byłoby to nieprzejrzyste i niezgodne z orzecznictwem sądowym. Dotyczy to zwłaszcza tych podmiotów, które chcą korzystać ze środków publicznych czy ofiarności darczyńców.

Nie ma nic złego w tym, że członkowie zarządu działają zawodowo w fundacji, często jest to warunkiem profesjonalnego działania i zaangażowania. Jednak opieranie fundacji tylko na jednej osobie to też duże obciążenie i ryzyko, które lepiej podzielić z kimś jeszcze, co daje też większą gwarancję trwałości fundacji oraz – co bardzo ważne dla wizerunku fundacji – przejrzystości jej działań.

Dlatego już na etapie zakładania fundacji warto przemyśleć kwestię zatrudniania (i wynagradzania) członków zarządu. Polecanym rozwiązaniem jest powołanie organu kontroli (np. rady fundacji), którego kompetencją będzie m.in. zawieranie umów z zarządem. Rozwiązaniem może być też powołanie kilkuosobowego zarządu i sformułowanie zapisów statutu w taki sposób, aby umożliwiały zawieranie umowy z jednym z członków zarządu przez pozostałych członków zarządu.

Zarówno powołanie rady fundacji, jak i kilkuosobowego zarządu powinno wynikać z zapisów statutu, a zmiana statutu jest możliwa także w przypadku istniejącej już fundacji.

Ustawa z dnia z dnia 26 czerwca 1974 r.- Kodeks pracy (Dz.U.2016.1666 t.j. z dnia 2016.10.12)

Art. 22. § 1. Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.

§ 1(1). Zatrudnienie w warunkach określonych w § 1 jest zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy, bez względu na nazwę zawartej przez strony umowy.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 28 grudnia 2012 r. III AUa 1099/12

Teza: Umowa o pracę zawarta w imieniu jednoosobowej spółki z o.o. z jej prezesem przez pełnomocnika, któremu udzielił on pełnomocnictwa do zawarcia tej czynności jako nadzwyczajne zebranie wspólników, w skład którego wchodził jako jedyny wspólnik, jest bowiem nieważna. Zważyć należy, iż umowy tego rodzaju pozbawione są zasadniczych elementów konstrukcyjnych istotnych dla tego rodzaju stosunków prawnych. W szczególności zaś brak jest w nich cechy szeroko rozumianego podporządkowania pracownika w procesie świadczenia pracy. Gdyby bowiem uznać, że jest inaczej, należałoby dopuścić możliwość istnienia podporządkowania pracownika "samemu sobie", co pojęciowo jest wykluczone.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U.2017.459 t.j. z dnia 2017.03.02)

Art. 108. Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa albo że ze względu na treść czynności prawnej wyłączona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy pełnomocnik reprezentuje obie strony.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 2016 r. II CSK 231/14

Teza: Organy zarządzające określoną osobą prawną nie powinny samodzielnie decydować o wierzytelnościach przysługujących im wobec podmiotów zarządzanych, a art. 108 k.c. może być stosowany na zasadzie analogii do czynności prawnych organu osoby prawnej "z samym sobą". Przepis ten może mieć zatem analogiczne zastosowanie także w zakresie działalności fundacji, zaś czynność prawna dokonana przez osobę mieniącą się jej pełnomocnikiem z samym sobą jest nieważna.