Poradnik - ngo.pl

Organizacje pozarządowe to wszystkie podmioty, które nie są organami lub jednostkami podległymi administracji publicznej (rządowej i samorządowej) oraz których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku. Czasami o organizacjach pozarządowych mówi się jako o „trzecim sektorze”, w odróżnieniu od sektora publicznego oraz sektora przedsiębiorstw. Takie rozumienie organizacji pozarządowej jest zbliżone do definicji prawnej, jednakże zakresy tych pojęć się nie pokrywają.

Definicję organizacji pozarządowej można znaleźć w Ustawie z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. 03.96.873). Jest to definicja uniwersalna, w tym sensie, że inne akty prawne często odwołują się do pojęcia organizacji pozarządowej w rozumieniu tej ustawy (np. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym – art. 2 pkt 2).

Definicja ta podaje, że: „organizacjami pozarządowymi są:

1. niebędące jednostkami sektora finansów publicznych, w rozumieniu ustawy o finansach publicznych,
2. niedziałające w celu osiągnięcia zysku

– osoby prawne lub jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, w tym fundacje i stowarzyszenia, z zastrzeżeniem ust. 4.” (art. 3 ust 2).

Jeśli chcemy ocenić, czy dana instytucja należy do sektora organizacji pozarządowych – należy wziąć pod uwagę dwa kryteria: fakt czy dany podmiot nie należy do sektora finansów publicznych oraz jego niekomercyjny charakter. Powyższa definicja ustawowa jest szeroka. Jej zapisy obejmują także takie podmioty jak: partie polityczne, fundacje tworzone przez partie polityczne, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe (np. samorząd lekarski, adwokatów, radców prawnych itp.). Ponieważ nie było intencją ustawodawcy by tego typu podmioty mogły korzystać z wszystkich możliwości, które wprowadza ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, zostały one wprost wskazane (art 3 ust 4) jako te, do których nie stosuje się przepisów działu II, dotyczącego działalności pożytku publicznego. Skoro więc nie stosuje się do nich działu II ustawy, to logiczne jest, że stosuje się pozostałe przepisy ustawy, a więc dział I i III. Gdyby przyjąć, że wymienione podmioty nie są organizacjami pozarządowymi, to do nich nie stosowałoby się w ogóle przepisów ustawy, a więc zastrzeżenie odnośnie działu II byłoby zbędne. Ponad to wymienione wyżej podmioty odpowiadają ogólnej definicji organizacji pozarządowej, ponieważ nie należą do sektora finansów publicznych i nie działają w celu osiągnięcia zysku.

Tak więc mimo, że partie polityczne i tworzone przez nie fundacje, związki zawodowe i organizacje pracodawców, samorządy zawodowe, mieszczą się w definicji organizacji pozarządowej, to nie mogą one uzyskać statusu organizacji pożytku publicznego oraz nie mogą otrzymywać dotacji w trybie określonym w ustawie (zgodnie z art. 3 ust. 4 nie stosuje się do nich działu II ustawy, w którym jest mowa o zasadach uzyskiwania tego statusu oraz o zlecaniu organizacjom realizacji zadań publicznych).

Nie są organizacjami pozarządowymi podmioty będące jednostkami sektora finansów publicznych, czyli:

1. organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa oraz sądy i trybunały;
2. jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki;
3. jednostki budżetowe;
4. samorządowe zakłady budżetowe;
5. agencje wykonawcze;
6. instytucje gospodarki budżetowej;
7. państwowe fundusze celowe;
8. Zakład Ubezpieczeń Społecznych i zarządzane przez niego fundusze oraz Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i fundusze zarządzane przez Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego;
9. Narodowy Fundusz Zdrowia;
10. samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;
11. uczelnie publiczne;
12. Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;
13. państwowe i samorządowe instytucje kultury oraz państwowe instytucje filmowe;
14. inne państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, jednostek badawczo-rozwojowych, banków i spółek prawa handlowego.

(art. 9 Ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U.09.157.1240).

Nie są organizacjami pozarządowymi także podmioty, których celem jest prowadzenie działalności gospodarczej, nastawionej na osiąganie zysku. Organizacje pozarządowe nie działają w celu osiągnięcia zysku, nie należą do sektora komercyjnego, sektora przedsiębiorstw. Przepisy prawa pozwalają jednak organizacjom pozarządowym (m.in. stowarzyszeniom i fundacjom) na prowadzenie działalności gospodarczej, ale nie stają się one w ten sposób podmiotami działającymi w celu osiągnięcia zysku, a więc nie przestają być organizacjami pozarządowymi w rozumieniu ustawy.

Warto zwrócić uwagę, na to że Kodeks spółek handlowych (ustawa z 15 września 2000 r): w odniesieniu do niektórych spółek osobowych (spółki jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej) mówi wprost, iż celem ich powstania jest prowadzenie przedsiębiorstwa, a więc cel wyłącznie komercyjny. Jednak ta sama ustawa dopuszcza by spółki kapitałowe (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne) były tworzone w każdym celu prawnie dozwolonym. Oznacza to, że możliwe jest utworzenie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółki akcyjnej w celach niekomercyjnych, społecznie użytecznych. Do tego stanu prawnego dostosowana została Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, która dopuściła (art. 3. ust 3 pkt 4) prowadzenie działalności pożytku publicznego przez: spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami działającymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r.o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857). Jest to możliwe tylko pod warunkiem, że nie działają one w celu osiągnięcia zysku oraz przeznaczają całość dochodu na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczają zysku do podziału między swoich członków, udziałowców, akcjonariuszy i pracowników. Oznacza to, że spółki kapitałowe, które nie działają w celu osiągnięcia zysku, mogą być traktowanej jak organizacje pozarządowe ze względu na charakter swojej działalności. Mogą np. ubiegać się o status organizacji pożytku publicznego.

Organizacjami pozarządowymi nie są także osoby prawne i jednostki organizacyjne działające na podstawie przepisów ustaw o stosunku państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej, o stosunku państwa do innych kościołów oraz związków wyznaniowych oraz ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania , a także stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego (art. 3 ust 3 Ustawy i działalności pożytku publicznego i o wolontariacie).

Kościoły i związki wyznaniowe mogą tworzyć kościelne osoby prawne np. parafie oraz inne jednostki organizacyjne i organizacje kościelne. Organizacje kościelne zrzeszają osoby należące do kościoła. Organizacje te są albo erygowane (powoływane) przez właściwą władzę kościelną albo zakładane przez wiernych za zezwoleniem odpowiedniej władzy kościelnej. Ich celem jest przede wszystkim działalność na rzecz formacji religijnej i kultu religijnego.

Organizacje katolickie lub odpowiednio inne organizacje wyznaniowe powstają za aprobatą władzy kościelnej i mogą mieć na celu działalność społeczno-kulturalną, oświatowo-wychowawczą i charytatywno-opiekuńczą. Do tych organizacji stosuje się odpowiednio przepisy Prawa o stowarzyszeniach. Organizacją kościelną jest np. Caritas Polska, Diakonia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, Prawosławny Ośrodek Miłosierdzia Diecezji Białostocko-Gdańskiej ELEOS.

Stowarzyszeniami jednostek samorządu terytorialnego  (gmin, powiatów i województw) są związki powstające w celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony ich wspólnych interesów. Takimi stowarzyszeniami są np. Związek Powiatów Polskich, Związek Miast Polskich.

Trudno za organizacje pozarządowe uznać spółdzielnie socjalne, ponieważ są one tworzone przez członków w celu prowadzenia wspólnego przedsiębiorstwa, a więc działalności nastawionej na zysk. Jednak art. 3 ust 3 pkt 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego przewiduje, że spółdzielnia socjalna może prowadzić działalność pożytku publicznego. Również art. 2 ust 3 Ustawy o spółdzielniach socjalnych mówi, że mogą one prowadzić działalność pożytku publicznego, a zgodnie z art. 8 prowadzona przez nie działalność statutowa w zakresie społecznej i zawodowej reintegracji nie jest działalnością gospodarczą i może być prowadzona jako działalność odpłatna pożytku publicznego. Ponadto spółdzielnie socjalne mogą korzystać z pomocy wolontariuszy. Na podstawie art. 11 ust 3 Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie spółdzielnie socjalne mogą brać udział w konkursach na realizację zadań publicznych obok organizacji pozarządowych, organizacji wyznaniowych oraz jednostek podległych administracji publicznej.

Stowarzyszenia i fundacje to najbardziej typowe i najliczniejsze formy prawne, w jakich zakładane są i działają organizacje pozarządowe. Modelowo te dwie formy prawne różnią się w sposób zasadniczy, jednakże w praktyce ich działalność może być zbliżona.

Popularnie mówiąc, różnice między stowarzyszeniem i fundacją można sprowadzić do stwierdzenia:

JEŚLI MASZ PRZYJACIÓŁ – ZAŁÓŻ STOWARZYSZENIE. JEŚLI MASZ PIENIĄDZE – ZAŁÓŻ FUNDACJĘ.

Stowarzyszenie to grupa osób (przyjaciół, bliższych i dalszych znajomych, członków rodziny), które mają wspólne zainteresowania (np. interesują się międzywojennym przemysłem polskim) lub wspólny cel (np. chcą uchronić przed zniszczeniem przedwojenną fabrykę). Razem chcą rozwijać swoje zainteresowania lub osiągnąć wyznaczony sobie cel (np. wpisać zabudowania fabryki do rejestru zabytków, odnowić ją itd.).

Fundację także tworzą ludzie. Jednak o powołaniu fundacji i o tym, czym będzie się ona zajmować decyduje zazwyczaj jedna lub kilka osób (fundator lub fundatorzy), które chcą osiągnąć jakiś ważny społecznie cel (np. podnieść poziom wykształcenia młodych osób w danej miejscowości) i na ten cel przekazują majątek. W sensie prawnym fundacja to ten właśnie majątek (pieniądze, papiery wartościowe, ruchomości, nieruchomości). Fundator może przekazać majątek także na to, aby osiągnąć cel ważny gospodarczo (np. rozwój ekonomiczny określonego obszaru).

Główne różnice między stowarzyszeniami a fundacjami dotyczą:

Sposób powstania

Fundacja – w oświadczeniu woli o ustanowieniu fundacji (akcie fundacyjnym) fundator wskazuje cel fundacji oraz składniki majątkowe przeznaczone na jego realizację (art. 3 ust 2 i 3 Ustawy o fundacjach). Składnikami majątkowymi mogą być pieniądze, papiery wartościowe, a także rzeczy ruchome i nieruchomości. Przepisy prawa nie wskazują minimalnej wartości majątku koniecznego do założenia fundacji, ale nie może istnieć fundacja zupełnie pozbawiona majątku. Majątek jest podstawą utworzenia i działania fundacji. Wyczerpanie środków finansowych i majątku fundacji jest jedną z przyczyn jej likwidacji (art. 15).

Stowarzyszenie rejestrowane w KRS – do założenia stowarzyszenia nie jest potrzebny żaden majątek, konieczne jest natomiast co najmniej 7 osób. Stowarzyszenie opiera swoją działalność na pracy społecznej członków (art. 2 ust 3 Prawa o stowarzyszeniach). Jeśli liczba członków zmniejszy się poniżej wymaganego minimum (7 osób), jest to podstawa do likwidacji stowarzyszenia.

Cel działania

Fundacja – może zostać ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami RP celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami (art. 1 Ustawy o fundacjach). Fundacja nie może zostać utworzona w celu działania na rzecz fundatora, jego rodziny lub realizacji partykularnych, osobistych interesów określonej grupy. Cele fundacji muszą zawsze mieć szerszy, ogólnospołeczny horyzont.

Stowarzyszenie – może zostać utworzone w każdym celu prawnie dozwolonym pod warunkiem, że nie będzie to cel komercyjny, zarobkowy. Stowarzyszenie może ograniczać zakres swojej działalności wyłącznie do działania na rzecz swoich członków, a jego działalność nie musi być społecznie użyteczna (np. stowarzyszenie poszukiwaczy Atlantydy).

Zarządzanie

Fundacja – wszystkie najważniejsze decyzje podejmuje zarząd fundacji. W fundacji nie ma obowiązku powoływania organu kontroli wewnętrznej. Jednak do dobrej praktyki należy, aby taki organ (np. rada) był w fundacji. Fundator (fundatorzy) nie ma żadnych szczególnych uprawnień w fundacji, oprócz tych, które zostały mu przyznane w statucie. Nie można być członkiem fundacji. Można być jej pracownikiem, wolontariuszem lub zasiadać w jej władzach.

Stowarzyszenie  – jest zarządzane w sposób demokratyczny: najważniejsze decyzje podejmują wszyscy członkowie, tzw. walne zebranie członków. Zarząd stowarzyszenia wykonuje wolę walnego, a także odpowiada przed walnym za swoje działania (np. czy wywiązał się z zadań nałożonych na niego uchwałą wszystkich członków). Jest także kontrolowany przez wewnętrzny organ kontrolny (obowiązkowy), np. komisję rewizyjną.

Nadzór zewnętrzny

Fundację – nadzorują ministrowie właściwi ze względu na prowadzoną przez organizację działalność (np. fundacja zajmująca się ochroną zdrowia podlega kontroli Ministra Zdrowia, fundacja zajmująca się ekologią – Ministra Środowiska) oraz starostowie właściwi ze względu na siedzibę fundacji. Na fundacji ciąży obowiązek złożenia co roku sprawozdania z działalności do ministra, któremu podlega.

Stowarzyszenie – nadzorują starostowie lub prezydenci miast na prawach powiatu. Stowarzyszenia nie mają corocznych obowiązków sprawozdawczych wobec organu nadzoru.

W najszerszym znaczeniu przez stowarzyszenie rozumie się dobrowolne zrzeszenie ludzi w formie organizacji dla osiągnięcia wspólnymi siłami i środkami określonego celu.

Innymi słowy: stowarzyszenie to grupa osób (przyjaciół, bliższych i dalszych znajomych, członków rodziny – członków stowarzyszenia), które mają wspólne zainteresowania (np. interesują się międzywojennym przemysłem polskim) lub wspólny cel (np. chcą uchronić przed zniszczeniem przedwojenną fabrykę). Razem chcą rozwijać swoje zainteresowania lub osiągnąć wyznaczony sobie cel (np. wpisać zabudowania fabryki do rejestru zabytków, odnowić ją itd).

Każdy może założyć stowarzyszenie, może też przystąpić do już istniejącego stowarzyszenia, a także w każdej chwili z niego wystąpić – dlatego mówimy, że stowarzyszenia są organizacjami dobrowolnymi.

Stowarzyszenie istnieje niezależnie od tego, kto jest jego członkiem (jest trwałe) – to znaczy członkowie mogą odchodzić ze stowarzyszenia, mogą przystępować do niego także nowi i nie powoduje to konieczności np. ponownej rejestracji organizacji lub jej wyrejestrowania, pod warunkiem wszakże, że w stowarzyszeniu będzie minimum 7 osób.

Cele stowarzyszenia muszą być niezarobkowe. To znaczy – stowarzyszenie nie może zostać powołane po to, aby przysporzyć korzyści majątkowych jego członkom. Poszczególne osoby decydują się zaś na przystąpienie do stowarzyszenia i działanie w nim nie dla pieniędzy, ale dla idei, czyli po to, aby osiągnąć cel społeczny, zapisany w statucie stowarzyszenia. Stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą, lecz dochód z niej powinien służyć wyłącznie osiągnięciu tych właśnie celów społecznych.

Fundację tworzą ludzie, którzy razem pracują dla określonego dobra wspólnego. Jednak o powołaniu fundacji i o tym, czym będzie się ona zajmować decyduje zazwyczaj jedna lub kilka osób (fundator lub fundatorzy), które chcą osiągnąć jakiś ważny społecznie cel (np. podnieść poziom wykształcenia młodych osób w danej miejscowości) i na ten cel przekazują majątek. W sensie prawnym fundacja to właśnie ten majątek (pieniądze, papiery wartościowe, ruchomości, nieruchomości). Fundator może przekazać majątek także na to, aby osiągnąć cel ważny gospodarczo (np. rozwój ekonomiczny określonego obszaru).

W przepisach prawa, w tym również w Ustawie z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach, nie ma prawnej definicji fundacji. W art. 1 określono jedynie, że fundacja może zostać ustanowiona dla realizacji zgodnych z podstawowymi interesami RP, celów społecznie lub gospodarczo użytecznych, w szczególności takich jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.

Zgodnie ze Słownikiem Języka Polskiego, PWN Warszawa 1998 r. fundacja to:

1. „ofiarowanie czegoś, zbudowanie czegoś na własny koszt do użytku społeczeństwa; ufundowanie czegoś”;.
2. „instytucja, której podstawą jest majątek przeznaczony przez jej założyciela na określony cel (dobroczynny, kulturalny)"”.

Natomiast według Sądu Najwyższego (SN z 7 lipca 1993 r. III CZP 88/93 – OSNC 1994, poz. 14) fundacja jest to: „formalnie spersonifikowany (osobowość prawna) majątek, o którego przeznaczeniu (i sposobie wykorzystania) decyduje wola fundatora”.

Fundacja nie może istnieć bez majątku. Już w akcie fundacyjnym (akt notarialny zawierający oświadczenie fundatora o ustanowieniu fundacji) fundator winien wskazać, jaki majątek przeznacza na utworzenie fundacji.

• Fundacje
• Ochotnicze Straże Pożarne
• Stowarzyszenia